Psychologiczny aspekt bólu (cz. I)

Czym jest ból i jaką pełni rolę?

Ból jest to nieprzyjemne doznanie somatyczne, zmysłowe i emocjonalne związane z aktualnie występującym bądź też potencjalnie grożącym uszkodzeniem tkanek. Ból jest odczuciem subiektywnym - indywidualnie postrzeganym przez każdego człowieka, zależnym, poza siłą i charakterem działającego bodźca oraz osobniczą tolerancją na ból, również od czynników modulujących, które mogą w sposób pośredni bądź bezpośredni wpływać na potencjalizację bądź też osłabienie doznań bólowych. Z punktu widzenia fizjologii istot żywych, ból, jako doznanie czuciowe spełnia ważną rolę odruchową, obronną i ostrzegawczą. Bodziec bólowy - czuciowy, odbierany przez nocyceptory obwodowe w rogach tylnych rdzenia kręgowego, przesyłany do ośrodkowego układu nerwowego jest sygnałem ostrzegawczym dla organizmu - przed niebezpieczeństwem, a w mechanizmie rdzeniowym, powoduje odruchową reakcję obronną - ucieczki “od bodźca”.

Mechanizm działania receptorów bólowych

Nocyceptory, inaczej receptory bólowe, są neuronami czuciowymi, o wysokim progu pobudliwości, występującymi w obszarach ciała, które są zdolne do odczuwania bólu, a więc: w skórze, błonach śluzowych, elementach budujących narządy zmysłu, np. rogówce, ale i w narządach wewnętrznych. Bodźcem je pobudzającym i rozpoczynającym kaskadę przekazu informacji bólowej jest mechaniczny ucisk, temperatura podwyższona bądź obniżona, oddziaływanie chemiczne czy elektryczne. Poza samą intensywnością bodźca: ilością pobudzonych receptorów i siłą działania na poszczególne neurony, stopień czucia bólu jest regulowany przez rdzeniowy układ anty-nocyceptywny, w którym przekazywana informacja jest modulowana.

Indywizualizm odczuwania bólu

Poziom odczuć bólowych jest mocno indywidualny i opiera się na tak zwanym progu bólowym. Pod tym synonimem rozumiemy najmniejsze natężenie bodźca bólowego skuteczne dla wywołania u pacjenta odczuć bólowych. Jest ono dość mocno zróżnicowane jednak najczęściej stabilne w odniesieniu do każdego człowieka. Niższy próg uczucia bólu stwierdza się zwykle u kobiet i osób w starszym wieku oraz u dzieci.

Dolegliwości bólowe o jakimkolwiek natężeniu, zwłaszcza, gdy idą w parze z innymi symptomami choroby przewlekłej, znajdują odzwierciedlenie w ocenie jakości życia przez chorego, w akceptacji stanu zdrowia i niepełnosprawności oraz aprobaty trudów leczenia onkologicznego.

Dobrze poznane są czynniki, mogące modelować próg bólowy: obniżać go - powodując wcześniejsze, pod działaniem mniejszej siły wystąpienie odczuć bólowych oraz podwyższające a zarazem zwiększające odporność pacjenta na oddziaływanie czynników nocyceptywnych.

Czynniki obniżające próg bólowy:

• inne objawy kojarzone z chorobą np. wyniszczenie u pacjentów z chorobą nowotworową, wymioty przy podejrzeniu niedrożności przewodu pokarmowego
• toksyczne objawy wdrażanych terapii – chemioterapii, radioterapii
• interwencja chirurgiczna
• działania niepożądanych leków przeciwbólowych przy ich jednocześnie niskiej skuteczności analgetycznej
• niepełnosprawność, zależność od osób trzecich
• niepomyślne rokowanie
• bezsenność jak i objawy przewlekłego zmęczenia
• niepokój i lęk
• niepełne zrozumienie istoty choroby
• brak wiary w pomyślność terapii
• wyobrażenie letalnego charakteru bólu
• brak wsparcia bliskich, poczucie opuszczenia i osamotnienia
• depresja

Czynniki podwyższające próg bólu:

• zdrowy sen i odpoczynek
• zrozumienie i życzliwość otoczenia
• wsparcie lekarzy, terapeutów, psychoonkologów
• obecność bliskich
• właściwe pojęcie istoty choroby, możliwości terapeutycznych i rokowania
• praca i inne zajęcia odwracające uwagę od choroby
• podniesienie nastroju i łagodzenie dolegliwości pozabólowych: lęku, depresji

Poza progiem bólowym, należy zwrócić uwagę na próg tolerancji bólu, opisywany jako największe natężenie doznań bólowych, indywidualnie ocenianych przez każdego chorego, opisywanych w skali VAS na 10 punktów i powyżej, kiedy odczucia bólowe znajdują się na granicy tolerancji - silniejszy ból staje się dla chorego nie do zniesienia.

Mimo, iż współczesna medycyna dysponuje wieloma grupami leków przeciwbólowych, poznane są mechanizmy ich działania, synergizm i antagonizm oraz pozafarmakologiczne metody kontroli bólu, spotyka się sytuacje, kiedy stają się one nieskuteczne bądź ich działania niepożądane są bardziej uciążliwe niż dolegliwości bólowe w związku z którymi lek został włączony do terapii.

Opracowanie:
Lek. med. Paulina Cichon
Konsultacja: dr hab. med. Tomasz Jastrzębski, prof. ndzw GUMed